Niekiedy, w życiu codziennym, np. małżeńskim, bywa i tak, że po sprzeczce, przykrej dla obu stron, ona jest bliska płaczu, a on, „istota bez serca”, idzie do kuchni objadać się. Takie jednak zachowanie nie zawsze świadczy o gruboskórności: posiłek może przywrócić równowagę ducha, jeżeli silna emocja wywołała hi- poglikemię i ten właśnie odczyn hipoglikemiczny przemawia za tym, że konflikt nie był dla „nieczułego” męża obojętny.

Rzecz jasna, że udzielenie twierdzących odpowiedzi nawet na większość pytań nie świadczy o żadnej chorobie. Uzasadnia jedynie przypuszczenie, że być może doznawane przelotnie drobne dolegliwości są spowodowane krótkotrwałymi stanami niedocukrzenia krwi. Potwierdzenie tego przypuszczenia, w wyniku uzupełniających badań, skłania do ewentualnych zmian w dotychczasowej diecie (por. s. 182-183).

Zbliżone stanowisko, w tym znaczeniu, że ujmuje ono czynniki zewnętrzne sytuacji trudnych w ścisłym powiązaniu z właściwościami jednostki, charakteryzuje koncepcję sytuacji trudnych wysuniętą przez T. Tomaszewskiego (1965). Zdaniem Tomaszewskiego sytuacje trudne dotyczą przede wszystkim czynności człowieka, a te przebiegają w określonych warunkach wywierających wpływ, różniący się rodzajem i nasileniem oddziaływania, na przebieg czynności. Sytuacja trudna, zgodnie z tym stanowiskiem, ma miejsce wówczas, gdy zachodzi brak dostosowania między potrzebami (lub zadaniami) jednostki, czynnościami podejmowanymi przez nią w dążeniu do zaspokojenia potrzeby (rozwiązania zadania) oraz warunkami, w jakich czynność przebiega.

Napięcie mięśni to KURCZENIE się mięśnia pod wpływem impulsów nerwowych, płynących z określonych centrów układu nerwowego. W czasie wysyłania określonych impulsów nerwowych z określonych centrów sterujących pracą mięśni i różnych organów naszego ciała przez włókna nerwowe łączące te centra z mięśniami przebiega bardzo słaby prąd elektryczny, którego natężenie można mierzyć. Zatem mięsień znajdujący się w stanie napięcia to mięsień z większym natężeniem prądu we włóknach nerwowych sterujących mięśniem.

Potrzeba ta wyraża się w tendencjach do dominowania nad innymi, nieliczenia się z innymi i kierowania się jedynie własnym interesem. Osoba ujawniająca tę potrzebę wyraża ją w formie poświęcania się jakiejś sprawie, obowiązkowi. Dzięki temu może wywierać naciski na innych ludzi. Charakterystyczny dla tej potrzeby jest brak respektu dla innych, dla ich godności, indywidualności, dla ich uczuć. Liczy się tylko podporządkowanie innych sobie.

Zastrzeżenia, jakie wyrażają powyższe pytania, nie świadczą rzecz jasna, że psycholog, który podejmuje trudne zadanie opisu czyjejś osobowości, nie liczy się z ograniczoną przydatnością pojęcia cechy (wymiaru) osobowości. Uwzględnia tę okoliczność i podejmuje kroki, by stwierdzenia swoje uściślić. Już same mer tody jakimi się posługuje, skonstruowane są nieraz w sposób umożliwiający uzyskanie wielostronnych informacji. Niektóre kwestionariusze np, zawierają pytania uwzględniające szereg różnych sytuacji i terenów działania, w których określona cecha może się przejawić. Dotyczy to m. in. kwestionariusza skonstruowanego przez F. i G. W. Allportów, a służącego d-> badania wymiaru: przewaga – podporządkowanie się. Zawiera on kilkadziesiąt pytań. Pytania te pozwalają na zorientowanie się czy i w jakiej mierze wybrana cecha przejawia się w różnych okolicznościach, 'm, in. w przebiegu zawodów sportowych, na przyjęciu, w sprzeczce z sprzedawcą, wobec zbiórki na jakiś cel, w klasie szkolnej, w czasie czekania w kolejce, na sali wykładowej, gdy prelegent zachęca do zabrania głosu w dyskusji, wobec wypadku, któremu ktoś właśnie uległ itd.

Ekstrawersję i introwersję traktuje Eysenck jako nadczynniki o istnieniu określonego nawyku stanowią liczne reakcje specyficzne występujące w różnych sytuacjach konkretnych. Stykamy się. tu więc ze spojrzeniem na osobowość jako na organizację hierarchiczną, w której konstrukcją scalającą jest typ osobowości.

Próbując w końcowej części rozdziału (§ 10 i 11) ustosunkować się do zagadnienia funkcjonowania osobowości, uwagi te poprzedzono krótkim omówieniem potrzeb i motywów działania (§ 7) oraz postaw (§ 8). Należy jednak również podnieść kwestię roli procesów poznawczych. Bez dostatecznego ich uwzględnienia nie jest możliwe zrozumienie funkcji osobowości ani procesu jej formowania się. Że jednak w pierwszych rozdziałach stosunkowo dużo miejsca poświęcono procesom poznawczym, rozpatrywanym zresztą pod różnym kątem i nie w formie usystematyzowanego wykładu, to obecnie ograniczono się do podkreślenia” ich znaczenia w obrębie dynamicznej struktury osobowości, z powołaniem się na poprzednie uwagi. I tak w rozdz. III (§1) zatrzymano się nad sprawą spostrzeżeniowego poznania świata i czynników warunkujących treść spostrzeżeń. Rozdz. V, w całości, poświęcono omówieniu schematów poznawczych, poprzedzając te rozważania uwagami na temat poglądów i ich genezy. Niektóre właściwości myślenia, choć specyficzne, były przedmiotem rozdz. VI.

Cechy schizotymiczne oraz cyklotymiczne stanowią dwa przeciwległe bieguny jednego wymi aru osobowości, a właściwie wiązki wymiarów. Określenie wymiar, używane przez wielu psychologów opisujących osobowość, staje się przydatne, zwłaszcza gdy zachodzi np. potrzeba nie tylko stwierdzenia obecności jar kiejś cechy lub jej braku, i nie tylko stopnia jej nasilenia, ale nadto wskazania, że im intensywność danej cechy jest mniejsza, tym wyraźniej zaznacza się cecha przeciwstawna. Takie zależności zachodzą w przypadku wymiaru schizotymia – cyklotymia, introwersja – ekstrawersja i szeregu innych.

Podobne sugestie nasuwa praca, której autorzy (E. S. Paykel, B. A. Prusoff i E. H. Uhlenhuth, 1971) zajęli się konstrukcją, i zastosowaniem „skali wydarzeń życiowych”. Badanych proszono o określenie w jakim stopniu (w punktach od 0 do 20) każde z tych wydarzeń (których pełna lista obejmuje 61) jest wydarzeniem wytrącającym z równowagi, denerwującym. Zwraca uwagę, że określenie „stress” odnoszone jest głównie do wydarzeń uznanych za wyraźnie niekorzystne lub traumatyżujące (catastrophic gvents).

Człowiek twórczy, obojętne malarz, pisarz, aktor, naukowiec, architekt czy rzemieślnik z prawdziwego zdarzenia, na ogół nie potrafi rozwiązać właściwych sobie problemów, zwłaszcza trudnych problemów, pozostając w stanie pełnej stabilności emocjonalnej, jakby powiedział Eysenck, miłego odprężenia i spokojnego czuwania. Tak od biedy można układać zamek z klocków mając wzór przed oczami lub pisać okolicznościowy referat, który już autora przyprawia o ziewanie. Próby jednak uporania się z jakimś autentycznym problemem naukowym, literackim, odnajdywanie poprzez mozolną pracę, niepowodzenia i rozterki trafnej koncepcji twórczej, są działaniami, które wyzwalają stan emocjonalnego napięcia, nierzadko przykrego, niepokój – a również reakcje chaotyczne, niecelowe, świadczące o dezorganizacji zachowania. Poszukiwanie, nieodłącznie związane z pracą twórczą, prowadzi czasem do przelotnych, ale zupełnie wyraźnych natręctw i zaskakujących dla otoczenia reakcji, w czym przejawiać się może niedostrzeganie problemów codziennego życia.

Sytuacje trudne bywają uznawane za takie właśnie bez każdorazowego badania relacji między podmiotem a czynnikami zewnętrznymi (układem bodźców). Przyjmuje się np., że rozmowa z dyrektorem instytucji, dla młodego człowieka, który pragnie podjąć w niej pracę, jest sytuacją trudną, podobnie jak dla ucznia deklamacja wiersza wobec zgromadzonych nauczycieli i rodziców. Postępowanie takie, tj. uznawanie niektórych sytuacji za trudne na podstawie znajomości czynników zewnętrznych, choć po części usprawiedliwione względami praktycznymi, kryje w sobie obawę popełnienia błędu. To postępowanie jednak nie świadczy na ogół o niedocenianiu uwarunkowań subiektywnych, właściwości jednostki przeżywającej określoną sytuację, lecz jest oparte na milcząco przyjętym lub jasno wypowiedzianym założeniu, że ludzie należący do tego samego środowiska lub (i) pełniący podobną rolę społeczną, np. ucznia, matki, żołnierza, pacjenta, posiadają zbliżone potrzeby, cele i schematy poznawcze.

Przedstawione powyżej zmiany sposobu zachowania, ukazujące tego samego człowieka jakby w dwóch różnych postaciach, przypominają fantastyczną opowieść Edgara Poego o Williamie Wilsonie. Bohater Poego to wszak dwie krańcowe różne sylwetki psychiczne, dwie krańcowo różne osobowości, Temat ten, wdzięczny dla opowieści niezwykłych, pociągnął również R. L. Stevenso- na, dla którego William Wilson stał się pierwowzorem dra Jekylla i Mr Haydego.