Terminem nerwica określa się zaburzenia czynnościowe a zarazem psychopochodne, tj. spowodowane przede wszystkim czynnikami psychicznymi. U podłoża nerwic nie występują zmiany w strukturze tkanek i narządów. W tym znaczeniu zaburzenia nerwicowe są czynnościowe, w przeciwieństwie do zaburzeń powstałych na podłożu zmian organicznych'.

Interesujące badania nad wpływem braku snu popołudniowego na sprawność pilotów odbywających loty nocne, przeprowadzili ostatnio autorzy polscy P. Boesler i J. Ignatiuk (1972). Pilot, który ma odbyć najbliższej nocy lot, wykonuje czynności przygotowawcze od rana przez cztery lub więcej godzin. Czynności te są nużące i po obiedzie przewiduje się sen trwający około trzech godzin. Postępowanie tego rodzaju podejmowane jest w przekonaniu, że sen popołudniowy zapobiega senności oraz zmniejsza zmęczenie podczas lotu nocnego.

Rozumowanie pacjenta – którym może być również człowiek w pełni zdrowy – oceniającego stan swego organizmu, przebiega nieco inaczej. Pacjent korzysta z posiadanych (1) informacji ogólnych o zdrowiu i chorobach. Źródłem tych wiadomości są publikacje popularnonaukowe, doniesienia w prasie, wypowiedzi lekarzy itd. Pacjent opiera się nadto na (2) informacjach dotyczących bezpośrednio aktualnego stanu jego organizmu, a pochodzących od lekarzy, innych pracowników służby zdrowia, członków rodziny, znajomych. Istotną rolę odgrywa następne ogniwo (w przypadku lekarza są to wyniki badań obiektywnych): (3) pacjent mianowicie bierze pod uwagę wyniki własnych obserwacji nad stanem swego organizmu, uwzględniając ewentualne dolegliwości, np. bóle o różnym nasileniu, umiejscowieniu i czasie trwania lub doznania ustrojowe (cenestezyjne) pochodzące z narządów wewnętrznych, mięśni i stawów a wpływające na „ogólne samopoczucie” (generał body feeling). Podobnie jak w rozumowaniu lekarza następuje teraz (4) zebranie i (5) interpretacja ogółu danych, co prowadzi do uznania siebie za zdrowego lub chorego, z (6) ewentualną supozycją co do rodzaju choroby. Stenback wskazuje również na istotny wpływ wyobrażeń człowieka o chorobie i zdrowiu oraz o roli społecznej jednostki zdrowej i chorej, na ostateczną treść „diagnozy” pacjenta.

To co powiedziano w poprzednim rozdziale o funkcjonowaniu osobowości wymaga uzupełnienia o istotne informacje. Jeżeli w osobowości widzimy strukturę, która zapewnia organizację, spójność i ukierunkowanie zachowania człowieka, to pojawia się pytanie, jakie zasady ogólne leżą u podstaw regulacyjnej funkcji osobowości. Częściową odpowiedź na to pytanie przynosi przejrzyście skonstruowana i przekonywająca hipoteza wysunięta przez J. Reykowskiego. Została ona oparta na dość licznych już dziś faktach zgromadzonych przez psychologię, w tym i na wynikach badań własnych Reykowskiego oraz jego współpracowników.

Niektóre koncepcje osobowości, np. teoria motywacji A. H. Maslowa (.1954, 1964), przyznają główne miejsce potrzebom pośród czynników zaliczanych do elementów tworzących strukturę osobowości. W myśl poglądów Maslowa potrzeby- szeroko uwzględniane i przez innych psychologów zajmujących się osobowością (por. m. in. H. A. Murray, 1938, 1964) – tworzą układ hierarchiczny. Obejmuje on zarówno podstawowe potrzeby biologiczne, jak i potrzeby wyższego rzędu, które również są źródłem aktywności i wpływają na kierunek działania. Nie każda jednak potrzeba może zawsze dojść do głosu. U człowieka głodnego i daremnie od dawrta poszukującego pożywienia, milkną pozostałe potrzeby, a w każdym, razie ich rola motywacyjna znacznie maleje, co odpowiada znanej prawdzie: primum vivere, deinde philosophari. Podobnie {»czucie poważnego zagrożenia przysłania cele wyodrębnione w dążeniu do zaspokojenia potrzeb wyższych. Tak więc na ogół dopiero po zaspokojeniu podstawowych potrzeb biologicznych dochodzą do głosu potrzeby przynależności i miłości, potrzeby szacunku, poznawcze, estetyczne i wreszcie potrzeby sa- mourzeczywistnienia. Nie oznacza to jednak, że układ hierarchiczny potrzeb jest stały. Stała według Maslowa jest ogólna tendencja: od potrzeb podstawowych do „najwyższych” (tj. samo- urzeczywistnienia), ale miejsce określonej potrzeby w stosunku do- pozostałych nie zawsze jest takie samo. Ludzie też różnią się, że tak rzec, bogactwem potrzeb wyższych, tj. ich rodzajem i stopniem rozwoju.

Głównym przedmiotem tego podrozdziału są zmiany zachowania występujące w przebiegu lekkich napadowych stanów hipoglikemicznych, które nadal będą określane użytym już skrótem (LNSH). Objawy LNSH to nie tylko pocenie się, drżenie rąk, bicie serca i inne tzw. objawy wegetatywne, ale również w części przypadków wzmaganie się drażliwości i skłonność do wygórowanych reakcji emocjonalnych. Niekiedy hipoglikemia przypomina stany lekkiego upicia alkoholowego, mianowicie gdy wśród objawów hipoglikemii dominuje niepokój ruchowy i słowny, a nadto zaznacza się upośledzenie orientacji oraz sprawności ruchowej. Stany hipoglikemiczne mogą również naśladować wiele innych nieprawidłowości, zwłaszcza o symptomatologii neuropsychiatrycznej (por. m.in. R. H. Williams, 1964: M. Jarosz, 1967b).

Dla jednostki, u której dominują potrzeby ochronne, a więc regulacja nastawiona na zabezpieczenie stanu posiadania, swoistym niejako stanem emocjonalnym jest poczucie zagrożenia, by ' nie stracić tego, co zostało zdobyte, by nie stracić stanowiska,. zaufania, sympatii. To poczucie zagrożenia prowadzić może do agresywnych form obrony, przejawiając się w postaci wygórowanych reakcji emocjonalnych, drażliwości, gniewliwości itp. Ludzi, dla których charakterystyczne jest dominowanie potrzeb ochronnych, określa się – jak na to wskazuje Reykowski – jako „lękliwych, nieśmiałych, wycofujących się, niepewnych, nastawionych obronnie lub jako złośliwych, agresywnych, podejrzliwych, nieufnych”.

Reakcje potrzeby poniżania się wyrażają się w biernym poddawaniu się działaniu sił zewnętrznych, w akceptacji kary, nagany, krytycyzmu. Potrzeba ta przejawia się w wyrzekaniu się czegoś, w fatalistycznej rezygnacji, przyznawaniu się do błędów, niższości, robieniu źle. W wyznawaniu grzechów, ganieniu, pomniejszaniu siebie.

Jest to mechanizm obronny, operujący bez udziału świadomości, polegający na tym, że człowiek zastępuje jakieś wyparte uczucie, popęd czymś, CO TO ZASTĘPUJE i jest świadomie manifestowane w zachowaniu. W ten sposób określone uczucie jednostki, typ zachowania, związek z jakąś osobą lub obiektem może być zastąpiony innym uczuciem, związkiem, nastawieniem (Laughlin, 1970, s. 479).

Swoistą wymowę, pod rozpatrywanym względem, posiadają również liczne prace prowadzone przez psychiatrów nad udziałem „wydarzeń życiowych” w patogenezie niektórych chorób psychicznych, a iii. in. schizofrenii i psychozy maniakalno-depresyj- nej. Żadna z przytoczonych poniżej prac nie sugeruje oczywiście, że przykre wydarzenie może być przyczyną schizofrenii czy innej psychozy endogennej, i nie o to tu chodzi, autorzy ci starają się jedynie bliżej poznać współudział pewnych wydarzeń życiowych w wyzwalaniu choroby lub ich rolę pośród czynników powodujących pogorszenie stanu psychicznego. Rzecz jednak w tym, że w pracach tego rodzaju, przy omawianiu sytuacji stressowych używane są często określenia „distressing life events”, „upsetting events” lub zbliżone. W ten sposób obraz sytuacji stressowej kształtują słowa oznaczające strapienie, niedolę, rozpacz, czynniki wytrącające z równowagi. Jako przykład może posłużyć praca R. W. Hudgensa i in. (1967). Opisano w . niej wydarzenia życiowe poprzedzające wystąpienie którejś z faz psychozy maniakalno- -depresyjnej, wyróżniając grupę „wydarzeń stressowych lub ważnych” (stressful or important events), a wśród nich następujące: śmierć ojca, ciężka grypa, wstąpienie do wojska, nowa praca, śmierć brata, małżeństwo, przeniesienie do innego miasta, usunięcie ze studiów, usunięcie migdałków, narodziny dziecka, złamanie nosa itd. Łatwo zauważyć, że każda z tych sytuacji może być i zwykle bywa sytuacją stressową, ale przyjęty podział sugeruje, że w życiu bywają sytuację „ważne”, a poza tym „stressowe”. Przy takim, zresztą dość osobliwym podziale, sytuacjom stresso- wym pozostaje znaczenie sytuacji urazowych (por. również R. H. Rahe i in., 1971 oraz K. C. Thomson i H. C. Hendrie, 1972).

Najbardziej wszechstronną koncepcją potrzeb, najbardziej przydatną do celów praktycznych jest naszym zdaniem koncepcja potrzeb psychicznych opracowana przez Murraya. Murray uwzględnia różne punkty widzenia, różne klasyfikacje, a co najważniejsze daje najobszerniejszą z dotychczas znanych „list” samodzielnych potrzeb psychicznych. Taką, w której mamy najważniejsze objawy potrzeb psychicznych, tak jak one występują w codziennym życiu przeciętnego człowieka. Dlatego tę koncepcję polecamy jako podstawę do rozpoznawania działania i ekspresji potrzeb psychicznych człowieka.

Nie zagłębiając się w teorię wzajemnego odziaływania rozluźnienia mięśni i ogrzewania organizmu praktyka stosowania ćwiczeń treningu autogennego wskazuje, że autosugestia powoduje obiektywnie mierzalne zmiany temperatur różnych okolic ciała organizmu. Często stwierdzano podwyższenie temperatury o jeden stopień C na tej partii ciała, której dotyczyła autosugestia.

Po zaprezentowaniu ponad dwudziestu wyodrębnionych i opisanych przez Laughiina GŁÓWNYCH mechanizmów obronnych przedstawimy kilkanaście interesujących dla psychologa wtórnych, POCHODNYCH mechanizmów obronnych. Przypominamy, że wtórne czy pochodne mechanizmy obronne uważa Laughlin za SKUTKI działania głównych mechanizmów obronnych. Są to zachowania, w których częściej występuje zdawanie sobie sprawy z tego, co człowiek robi, niż w działaniu innych mechanizmów obronnych. '