Boesler i Ignatiuk skłaniają się do przypuszczenia, że bezpośrednią przyczyną błędów były mimowolne przerwy wypoczynkowe, z których piloci nie zdawali sobie sprawy, dostrzegając dopiero popełnione nieprawidłowości, a raczej ich następstwa. Spotykamy się tu więc ze zjawiskiem bliskim mikrosnom lub wręcz z nim toż samym.

RESTYTUCJA jest według Laughlina mechanizmem obronnym, polegającym na dawaniu odszkodowania, wyrównywaniu jakiejś osobie lub grupie osób krzywd i szkód, które jednostka rzeczywiście wyrządziła lub wydaje się jej, że wyrządziła, i czuje się za nie odpowiedzialna (Laughlin, 1963, s. 224).

Sytuacje trudne przejawiają dość daleko idącą różnorodność– na co wskazują m. in. podane poniżej przykłady – mimo to jednak posiadają pewne właściwości wspólne uzasadniające ujmowanie sytuacji trudnych jako osobnej grupy zjawisk.

Główna tendencja tej potrzeby zmierza do nawiązywania kontaktów i współpracy z innymi ludźmi, starania się o zdobywanie czyichś uczuć, bycia lojalnym przyjacielem. Cechują ją uczucia wiary i zaufania do ludzi, dobrej woli, uczuciowego angażowania się w stosunki z innymi ludźmi, miłość, sympatia, przyjaźń.

Regulacja egocentryczna przejawia się również w zakresie treści myślenia: człowiek jest zaabsorbowany swoją sytuacją aktual- ną, planami na przyszłość, nadzieją sukcesu, szukaniem skutecznych sposobów działania, obawą porażki. Są to sprawy doniosłe i drobne, ale zawsze powiązane z centralną postacią w życiu, tj. z własną osobą. Ta skrajna egocentrycznie orientacja, w miarę dojrzewania psychicznego, ulega na ogół pewnej przemianie, staje się mianowicie bardziej realistyczna i obiektywna. Ponadto, czynności ukierunkowane na otrzymanie czegoś (receptywne) zostają stopniowo i częściowo zastępowane przez działania konstruktywne i wartościowe społecznie. Wchodzą tu w grę różnego rodzaju czynności produktywne, jak uprawianie ziemi, zarządzanie, porządkowanie, uczenie innych, wznoszenie domów itp. Niektóre ż tych form działalności konstruktywnej są podejmowane ze Względu na cele osobiste, a niektóre z dwojakiej motywacji: w dążeniu do zaspokojenia potrzeb własnych i potrzeb innych.

Murray dzieli wyodrębnione przez siebie potrzeby psychiczne na jawne i ukryte. Potrzeby jawne to takie, które przejawiają się w jawnym, zewnętrznym działaniu jednostki, zazwyczaj w reakcjach werbalnych, motorycznych i emocjonalnych. Potrzeby jawne przejawiają się w codziennym zachowaniu jednostki, które można obserwować, i nadają ton głównej aktywności życiowej. Możemy więc obserwować reakcje potrzeby wyczynu w życiu zawodowym lub reakcje agresywności w życiu rodzinnym czy w kontaktach na terenie pracy. Niekiedy silna potrzeba psychiczna znajduje sobie główny kanał w aktywności zawodowej człowieka, jak np. potrzeba ekshibicjonizmu w zawodzie aktora, piosenkarki, potrzeba wyczynu i agresywności w jakimś zawodowo uprawianym sporcie, np. boksie, zapasach.

Leczenie nie należy do problematyki tej książki, tak jak i patologia w znaczeniu klinicznym. A więc również postępowanie lecznicze w przypadkach nerwic o obrazie zespołu psychohipo- glikemicznego zostało pominięte. Ponieważ jednak wśród zdrowych niektórzy wykazują pewne cechy tego zespołu, trudno nie uwzględnić postępowania zapobiegawczego. Ogólnie ujmując, należy stosować dietę obfitującą w pokarmy białkowe przy równoczesnym ograniczeniu węglowodanów łatwo wchłaniających się. Te ostatnie, zwłaszcza słodycze zawierające dużo cukru, szczególnie nie powinny być przyjmowane na czczo lub po długiej przerwie od spożycia ostatniego posiłku. Jest to o tyle ważne, że spożycie cukru powoduje szybki wzrost jego poziomu we krwi a następnie wtórną hipoglikemię, co jest zjawiskiem fizjologicznym, ale – u człowieka nadmiernie skłonnego do reagowania odczynem hipoglikemicznym na różne czynniki – niewskazanym.

Człowiek wyćwiczony w praktyce relaksacji zróżnicowanej i uprawiający relaksację zróżnicowaną na co dzień umie rozluźniać się i przez to odpoczywać w czasie wykonywania swoich codziennych zajęć.

Niedojrzałość przejawia się również w snuciu nierealnych planów i w domaganiu się ich szybkiej realizacji. Osobnik emocjonalnie niedojrzały musi mieć natychmiast to czego pragnie, na- wo. I oczywiście nie poprzez łączenie w większe zespoły odrębnie uformowanych poglądów, postaw i motywów. Człowiek zyskuje, w toku rozwoju psychicznego, zdolność kontroli i kierowania własnym postępowaniem. Dochodzi do tego m. in. w następstwie wytworzenia się i ugruntowania jego obrazu świata i siebie, oraz w wyniku naśladowania skutecznych działań innych ludzi. Ważna rola przypada tu również nabywaniu umiejętności sprawnego działania mimo znacznego napięcia emocjonalnego, a także – uczeniu się powściągania swych reakcji emocjonalnych i wyrażania ich w sposób społecznie akceptowany. To zyskanie umiejętności modulowania reakcji emocjonalnych uzależnione jest z- kolei od szeregu czynników, a pośród nich od właściwości temperamentu, norm regulujących stosunki międzyosobowe w danym środowisku oraz od stopnia ich internalizacji. Rozwój mechanizmów kontroli postępuje również wraz z nabywąpiem i pogłębianiem umiejętności czekania na zaspokojenie niektórych potrzeb i rezygnowania z zamierzeń mniej istotnych, jeżeli odsuwają one człowieka od zasadniczych celów. I tu, jak poprzednio, dochodzą do głosu czynniki temperamentalne, a nadto poziom sprawności intelektualnej i zyskane dotąd doświadczenie, m. in. w zakresie pokonywania trudności wymagających długotrwałego ze- środkowania aktywności na określonym przedmiocie. Tak więc proces wytwarzania się mechanizmów kontroli jest nie tylko złożony, ale posiada wieloczynnikową genezę.

Treść kilku ostatnich stron miała za zadanie poparcie sformułowanego wcześniej poglądu, że do słów „sytuacja stressową”, które obejmują rozległą klasę zjawisk, od codziennych trudności do sytuacji zagrażających życiu lub udaremniających realizację najważniejszych dążeń jednostki, przylgnęło znaczenie odnoszone z uzasadnieniem tylko do krańca tego kontinuum. A katastroficzna wizja sytuacji stressowej, którą przeżyliśmy na ostatnich stronach, traci na szczęście trochę ze swej deprymującej grozy. Okazuje się bowiem, że nawet niektórzy z wymienionych autorów, w istocie nie utożsamiają sytuacji stressowych z sytuacjami uszkadzającymi, skrajnie zagrażającymi, wzbudzającymi panikę itp. Na przykład Cofer i Appley, w dziele co dopiero cytowanym, stwierdzają (s. 379), że „…każdy bodziec (nawet najsłabszy) może w pewnych warunkach stanowić stressor psychologiczny (np. kapanie wody z nieszczelnego kranu w środku nocy)”. Intencją tej uwagi jest podkreślenie znaczenia, jakie należy łączyć ze sposobem spostrzegania przez jednostkę czynników sytuacyjnych, ale zarazem podany przykład dość trudno pogodzić z charakterystyką stressu wysuniętą przez Cofera i Appleya. J. Reykowski (1969, s. 156) charakteryzując sytuacje stressowe jako „warunki przekraczające stopień »dopuszczalnego obciążenia«” podaje przykłady sytuacji stressowych. Wśród wymienionych sytuacji są takie, które zakłócają działanie: człowiek pragnie naprawić radio, ale nie może nigdzie dostać odpowiedniej lampy, ktoś inny chce napisać list, ale właśnie gdzieś zagubił pióro, spieszę się, a muszę czekać w kolejce. Po tego rodzaju przykładach pojawia się zrozumiała i słuszna uwaga, że niektóre sytuacje stressowe występują w życiu człowieka bardzo często, „przeszkadzają w niewielkim tylko stopniu i giną bezpowrotnie…”. Wydaje się jednak, że sytuacje przeszkadzające tylko w niewielkim stopniu, i to trwające krótko, nie przekraczają dopuszczalnego obciążenia.

Dubos przytacza dane i pomiary, z których wynika, że trener, którego wioślarze walczyli w regatach, ujawnił równie wielkie symptomy napięcia fizjologicznego co jego podopieczni wykonujący olbrzymi wysiłek.

W poprzednim podrozdziale omówiono niektóre właściwości lekkich stanów hipoglikemicznych występujących przede wszystkim u ludzi zdrowych, choć skłonnych do reagowania hipoglikemią na różne czynniki. I tak, jak wiadomo, LNSH pojawiać się mogą po błędach dietetycznych (por. s. 170), w przypadku długich 12 Psychologia i psychopatologia przerw między posiłkami, pod wpływem czynników wyzwalających stan emocjonalnego napięcia i in. Nie zawsze jednak objawy hipoglikemii są takie same. Czasem dominują zmiany zachowania i drażliwość (co opisano w § 3), w innych przypadkach na plan pierwszy wysuwa się przemijające obniżenie sprawności intelektualnej. Badania eksperymentalne, nieliczne zresztą, nad wpływem hipoglikemii na wyniki uzyskiwane w niektórych testach psychologicznych, przybliżają poznanie zmian sprawności intelektualnej w lekkiej hipoglikemii.

MECHANIZM OBRONNY jest według Laughlina specyficznym obronnym procesem, operującym poza świadomością, z którego człowiek NIE ZDAJE SOBIE SPRAWY. Jest to AUTOMATYCZNIE i NIEŚWIADOMIE podejmowane DZIAŁANIE, zmierzające do ROZŁADOWANIA EMOCJONALNEGO NAPIĘCIA, ROZWIĄZANIA KONFLIKTU oraz ZMNIEJSZANIA LĘKU. Działanie to jest sterowane przez Ego z chwilą, kiedy człowiek znajdzie się w sytuacji, z której wyraźne zdanie sobie sprawy jest dla niego nie do zniesienia (Laughlin, 1963, s. 10).