Wracając do opisu neurastenii, już teraz nasuwa się jedna z odpowiedzi na pytanie dlaczego to ludzie tak często widzą u siebie objawy nerwicy choć są zdrowi. Otóż ilekroć zdarza mi się omawiać wobec studentów (a również przed innym audytorium) objawy nerwicy, a zwłaszcza obraz kliniczny neurastenii, to słuchacze zachowują się w dość charakterystyczny sposób. Informacje o poszczególnych objawach i przykłady je ilustrujące wywołują reakcję w postaci potakiwania z pełnym zrozumieniem. Nie dlatego jednak, że psychopatologię nerwic znają już wybornie z podręcznika (choć chętnie dopuszczam taką możliwość), lecz dlatego, że w wykładzie odnajdują „rzeczy znane z własnego doświadczenia” – a przynajmniej tak im się wydaje.

Zwięzłe omówienie osobowości i niektórych zasad jej funkcjonowania stanowi wprowadzenie do następnych rozdziałów. Rozpatrzono w nich osobowościowe uwarunkowania zachowania człowieka w sytuacjach trudnych, podejmując zarazem złożone zagadnienie odporności psychicznej.

Powyżej scharakteryzowano wyłącznie temperament schizotymiczny, aby, na przykładzie jednegp typu wyróżnionego przez Kretschmera, zilustrować ujęcie temperamentu jako zespołu cech osobowości.

W dalszym ciągu będzie mowa wyłącznie o stressie psychicznym (lub inaczej' psychologicznym). Termin ten używany jest w kilku znaczeniach. A mianowicie (1) stress oznacza zespół bodźców zewnętrznych (sytuacyjnych) oddziaływających na jednostkę, a według innego ujęcia (2) stress stanowi stan podwyższonej aktywizacji ustroju, co rozumiane bywa zwykle jako stan wzmożonego napięcia emocjonalnego wywołanego przez bodźce zewnętrzne. W tym znaczeniu stress jest więc nazwą „stanu wewnętrznego” ustroju.

Nie jest to jedyna postać przygnębienia jako reakcji fizjologicznej. Czasem ma miejsce nie lekkie zwolnienie toku myśli i powstrzymywanie się od działań, lecz przeciwnie – z obniżeniem nastroju łączy się przykre napięcie. Człowiek by je zmniejszyć, musi coś robić: nie można siedzieć bezczynnie, trzeba działać! A że nie zawsze adekwatne działanie można z miejsca podjąć, zjawia się małoproduktywna ruchliwość, ale to że coś się dzieje, rozładowuje częściowo napięcie. Ludzie, którym właściwy jest ten sposób reagowania na niektóre sytuacje stressowe, mniej lub bardziej świadomie szukają terenu działania, a i zwykle kontaktów z ludźmi.

Mechanizmy obronne są to określone „siły” działające w naszej osobowości, pobudzające nas w pewnych sytuacjach do specyficznych zachowań, które bronią nas przed wstydem, lękiem, poczuciem winy oraz przed obniżeniem dobrego mniemania o sobie we własnych oczach i w oczach innych ludzi.

Głównymi odmianami tej grupy zachowań kompleksów analnych jest tendencja do retencji, zatrzymywania, powściągu, opanowania się, tendencja do zachowywania przesadnej czystości. Tendencja do retencji wyraża się w zbieraniu różnych rzeczy, niemożności wyrzucenia czegoś „bo może się przydać”, w zamiłowaniu do zbieractwa, kolekcjonowania, do dbania o posiadane rzeczy i przedmioty. Osoba ujawniająca ten kompleks ciągle coś czyści, podmalowuje, odkurza, okrywa. Nie lubi pożyczać rzeczy i dawać prezentów.

Przypuśćmy, że obserwujemy czyjeś zachowanie, rozmawiamy z nim i stwierdzamy, że występują w jego zachowaniu objawy potrzeby dominowania, ekshibicjonizmu, pragnienia współzawodnictwa ze wszystkimi i we wszystkim oraz jakaś niecierpliwość.

Umiejętność wglądu w siebie jest to umiejętność widzenia siebie pośredniego między tym, czym człowiekowi wydaje się, że jest, a tym, jaki obraz mają o nim inni ludzie. Symptomem, po którym możemy poznać, że człowiek ma wgląd w siebie, jest unikanie przez niego rzutowania własnych wad na innych ludzi oraz brak przypisywania coraz to innym ludziom cech i reakcji osobowości, których sam u siebie nie aprobuje.

W stanach majaczeniowych, np. w przebiegu niektórych chorób infekcyjnych, głębokość zaburzeń świadomości ulega wahaniom. Podobnie u badanych osób, nasilenie zaburzeń świadomości ulegało zmianom i mimo tendencji do ich stopniowego pogłębiania się, występowały, nieregularnie rozłożone w czasie, kilkugodzinne okresy przejaśnienia świadomości. Badany wówczas odzyskiwał częściowo orientację, urojenia były bledsze i pojawiały się wątpliwości co do słuszności własnych podejrzeń, ustępowały też omamy.

Opis „czystych” temperamentów wyodrębnionych przez Kretschmera przynosi jakby idealne sylwetki (portrety) psychiczne. Idealne w tym znaczeniu, że odpowiadają one w pełni pojęciu każdego z temperamentów tej typologii. Innymi słowy, sylwetki te stanowią konstrukcje teoretyczne, z których każda jest zestrojem charakterystycznych cech występujących bardzo wyraźnie. I tak otrzymano portret schizotymika (podobnie jak i cykloty- mika), a właściwie nie jeden – lecz trzy. Kretschmer bowiem dokonał podziału podstawowych temperamentów (schizotymicz- nego i cyklotymicznego) przyjmując jako kryterium nastrój oraz uczuciowość. Ta ostatnia, u schizotymików, przebiega od znacznej wrażliwości uczuciowej do chłodu uczuciowego tworząc tzw. proporcję psychestetyczną. Otóż ten podział temperamentu schi- zotymicznego na dalsze warianty doprowadził do wyosobnienia temperamentu hiperestetycznego, pośredniego oraz anestetyczne- go. Właściwości hiperestetyczne to przede wszystkim wrażliwość uczuciowa, zdolność odbierania sztuki, a również mała odporność wobec codziennych trudności życiowych i drażliwość. Schizotymików o cechach anestetycznych znamionuje chłód uczuciowy, „zimna nerwowość”, zawężenie zainteresowań do spraw własnych, wytrwałość w działaniu lub wręcz zacięty upór i skłonność do” pedanterii. Temperament schizotymiczny, ogólnie biorąc, „….odznacza się skłonnością (…) do zatapiania się w sobie, do wytworzenia ściśle odgraniczonej indywidualnej sfery, wewnętrznego, obcego rzeczywistości świata marzeń, idei lub zasad, zdecydowanego przeciwieństwa pomiędzy jaźnią a światem zewnętrznym, z obojętnym lub uczuciowo zabarwionym uchylaniem się od kontaktu z masą bliźnich lub z chłodnym przebywaniem wśród nich, bez interesowania się nimi i potrzeby wewnętrznego powiązania” (E. Kretschmer, 1958, s. 217).

Zbierając wyniki uzyskane przez poszczególne osoby w teście Kraepelina, nasuwa się wniosek, że lekka hipoglikemia może znacznie upośledzić sprawność wykonywania prostych działań, arytmetycznych, a w każdym razie dodawania. Natomiast wypowiedzi badanych pozwalają sądzić, że przejściowemu zaburzeniu ulega zdolność szybkiego odtwarzania niektórych informacji (prostych i dobrze utrwalonych). Tok myśli jest zwolniony, zaznaczają się też elementy myślenia rozbieżnego. W stanie hipoglikemii trudność sprawia trwałe ukierunkowanie działania, ulega ono, zwłaszcza chwilami, rozproszeniu.

W użyciu pozostaje szereg terminów, które są stosowane na oznaczenie ogółu lub niektórych sytuacji trudnych. Są. to zwłaszcza takie określenia jak frustracja i stress. Słowa te zyskały znaczną, popularność, tzn. że przeniknęły do języka potocznego i są używane na co dzień i to uderzająco często. Toteż bodaj łatwiej uniknąć pewnych życiowych trudności lub niejedną z nich pokonać, niż uwolnić się od stałego dopływu informacji o „stressach współczesnego życia”. Wydaje się z kolei, że należy przeciwstawiać się domniemaniu o wszechobecności stressów i to rozumianych wyłącznie jako szkodliwe naciski, niebezpieczne zagrożenia i zadania przekraczające możliwości jednostki. Fałszywą sugestię zawiera zdanie, że człowiek jest stale narażony na sytuacje trudne, fałszywą, gdyż sugeruje negatywne właściwości ogółu sytuacji trudnych. Tymczasem z uzasadnieniem można stwierdzić, że rola ich w życiu człowieka jest różna, od wyraźnie szkodliwej do korzystnej. Wpływ sytuacji trudnych na zachowanie człowieka omówiono po części w rozdz. następnym, a w rozdz.-XIV zatrzymano się głównie nad pozytywnym oddziaływaniem sytuacji trudnych na stan psychiczny.